فرمون ، بایدها و نبایدها ، دکتر حسن داروغه
دکتر حسن داروغه
تام کری
فرمون ها ، کاربرد ، مزایا و معایب
دکتر حسن داروغه
در ابتدا بدانیم فرمون چیست و چه مزایایی دارد . فرمون زبان شیمیایی حشرات است که از آن برای انتقال پیامهای درون گونه ای استفاده میکنند . فرمون اولین بار در سال 1950 در پروانه کرم ابریشم شناسایی شد و امروزه در حدود 2500 فرمون بویژه در آفات کشاورزی شناسایی شده است که بیشترین آن مربوط به فرمونهای جنسی و تجمعی میباشد . استفاده از فرمون در دنیا بسرعت و بشدت در حال رشد است .
دلایل اصلی این استفاده روز افزون بدین شرح است :
1 – عدم وجود مقاومت در آفات
2- عملکرد اختصاصی روی آفات در نتیجه دشمنان طبیعی آفات حفظ میشوند
3- هیچگونه آلودگی در محیط زیست ایجاد نمیکند
4- برای استفاده از فرمون نیاز به وسایل خاص و گران قیمت نیست
5- باقیمانده بر روی محصولات کشاورزی ندارد و به همین علت برای تولید محصولات سالم از آن استفاده میشود
6- ارزانترین و آسان ترین روش برای کنترل افات میباشد
استفاده از فرمون بدلیل اطلاعاتی که به کشاورز و باغدار میدهد ، اجتناب ناپذیر و یک ضرورت میباشد .
این اطلاعات شامل :
1 – آیا آفت مورد نظر درون باغ شما وجود دارد یا خیر
2 – آفت مورد نظر در کجای باغ شما وجود دارد
3 - آفت مورد نظر چه زمانی وارد باغ یا مزرعه شما میشود و چه زمانی نسل آن تمام میشود
4 – آفت شما چند نسل دارد
5 - آفت مورد نظر شما چه زمانی بالاترین جمعیت خود را دارد ، در واقع بهترین زمان کنترل را بشما میگوید
6 - روش های قبلی که برای کنترل این آفت استفاده شده ، آیا کارا بوده و در صورت مثبت بودن ، چند درصد توانسته موفق باشد
در ایران نمونه موفق کاربرد فرمون در کنترل آفات ، مربوط به آفت چوبخوار پسته میباشد . که تحقیقات بر روی آن اولین بار در سال 2006 با همکاری دانشگاه سایمون فریزر کانادا شروع و پس از 4 سال به ثمر نشست که منجر به شناسایی فرمون آفت پروانه چوبخوار پسته از سوش بومی در ایران گردید . در این نوشتار سعی بر آن شده به سوالاتی که در طی این سالها برای مصرف کنندگان فرمون با تمرکز بر روی فرمون آفت پروانه چوبخوار پسته پیش آمده ، پاسخ داده شود . سوال : تفاوت فرمون جنسی و تجمعی چیست ؟ فرمون جنسی برای شکار انبوه ، اختلال در جفتگیری ، شکار و کشتن و بیشتر برای پروانه ها استفاده میشود . فرمون تجمعی بیشتر برای سوسک ها استفاده میشود
سوال : محل نصب تله ، جهت و ارتفاع آن ?
نصب تله باید در محلی از درخت باشد که کمتر در معرض آفتاب قرار بگیرد زیرا آفتاب مستقیم باعث کاهش عمر فرمون میشود و ارتفاع نصب تله بستگی به ارتفاع پرواز حشره نر دارد . در مورد پروانه چوبخوار پسته ، حشره نر در ارتفاع 50 سانت تا 1 متر پرواز میکند پس بهتر است تله در ارتفاع 60-80 سانتی متریه سطح زمین نصب شود . یا در مورد آفت کرم خراط ، حشره نر در منطقه تاج درخت پرواز میکند پس بهتر است تله فرمونی در بالاترین قسمت درخت نصب شود
سوال : آیا برای نگهداری فرمون یخچال بهتر است یا فریزر و بهترین درجه حرارت نگهداری چقدر است ؟
معمولا روی پاکت فرمون این درجه حرارت قید شده و نیازی به فریزر نمیباشد . بهترین دمای نگهداری 2-4 درجه سانتی گراد میباشد پاکت محتوی فرمون از دسترس کودکان بدور باشد و فقط زمان استفاده از فرمون ، پاکت آن باز شود و پس از نصب تله حتما دستان خود را با آب و صابون بشویید و از زدن دستان آلوده به فرمون ، به لباس و صورت خودداری فرمایید .
سوال : آیا ارتفاع نصب تله در شکار موثر است ؟
بله قطعا موثر است ، مثلا اگر در مورد پروانه چوبخوار پسته ، فرمون را در ارتفاع بالا یا تاج درخت نصب کنیم ، میزان شکار بشدت پایین آمده ، گاه به صفر میرسد که همانطوری که در سوال قبلی بیان شد به ارتفاع پروازیه حشره نر مربوط میباشد . و به همین علت دستور العمل خاصی را نمیتوان برای این ارتفاع تدوین کرد . اما بطور کلی پروانه حشرات در ارتفاع 160 تا 180 سانتی متری از سطح زمین پرواز میکنند . آفاتی مثل کرم سیب ، کرم به ، کرم آلو ، سرشاخه خوار هلو و ... این ارتفاع پروازی را دارند . حتما باید اطلاعات ارتفاع و محل نصب فرمون را ، از کارشناسان مربوطه پرسید .
سوال : آیا برای همه آفات بخصوص پروانه ها میتوان از فرمون جنسی برای شکار انبوه استفاده کرد ؟
استفاده از فرمون برای پیش آگاهی هیچ محدودیتی ندارد و معمولا 1-2 عدد تله فرمونی در هکتار برای این منظور کافی میباشد . ولی استفاده از فرمون جنسی برای کنترل همانند بقیه روشها ، دارای یک سری نکات مثبت و منفی میباشد . اما نکات منفیه آن بمراتب کمتر از سایر روشهای کنترل آفات میباشد . یک نکته منفی در این روش ، احتمال جفتگیریه حشره نر با حشره ماده در زمان حرکت آن به سمت تله فرمونی و بشکل تصادفی است و سپس جذب تله گردد . برای همین موضوع برای استفاده از فرمون جهت شکار انبوه باید یک سری نکات رعایت شود که شامل : الف : میزان فعالیت حشره نر و ماده که معمولا هرچه فعالیت کمتر باشد موفقیت روش شکار انبوه بالاتر است . برای مثال پروانه چوبخوار پسته تنبل میباشد . از طلوع آفتاب تا ساعت 10-11 صبح فعالیت و جفتگیری میکند و پس از آن زیر برگها به استراحت میپردازد و حداکثر قدرت پروازیه آن 75 متر میباشد که معمولا هم تا این حد جابجا نمیشود . ب : دوام بالای فرمون مثل فرمون چوبخوار پسته که 3-4 ماه در باغ دوام دارد و در باغ فعال است . بطور معمول فرمون ها حدود 35-45 روز دوام دارند و این حدودا منطبق با فعالیت 1 نسل از حشره میباشد و میتواند 1 نسل را شامل شود . ج : تعداد نسل برای شکار انبوه تک نسلی بودن آفت ، موفقیت این روش را بسیار بیشتر میکند د : تراکم و میزان جمعیت حشره در باغ هر چقدر میزان جمعیت حشره و تراکم آن کمتر باشد موفقیت کنترل بیشتر است . بهترین حالت زیر 45 درصد است ج : زمان و تعداد تله گذاری باید تله ها قبل از ظهور حشره در باغ نصب شود و تعداد تله ها از کارشناس راهنمایی گرفته شود . در مورد چوبخوار پسته ، در صورتیکه تا بحال از تله فرمونی استفاده نشده 10 عدد و در صورتیکه در سالهای قبل از تله فرمونی استفاده شده 5 عدد کافی میباشد. تله ها در وسط و حاشیه باغ کار گذاری شود .
سوال : تعداد تله ها در باغ چگونه محاسبه میشود و آیا از تله های ابتکاری میتوان استفاده کرد ؟
معمولا تعداد و نوع تله بر اساس آزمایشاتی که در طی چندین سال انجام گرفته ، تعیین میشود . از تله های ابتکاری نمیتوان استفاده کرد . نوع تله بر اساس رفتار ، نسل و میزان جمعیت حشره تعین میشود .
سوال : آیا از تله دلتا با صفحات چسبی میتوان برای شکار انبوه استفاده کرد ؟
این تله برای شکار انبوه توصیه نمیشود . زمانی که جمعیت آفت بالاست ، پس از مدت کوتاهی صفحات چسبی پر شده و معمولا برای باغدار تعویض صفحه چسبی مقدور نیست . به همین دلیل ، آفت جذب فرمون میشود ولی بدلیل پر بودن صفحه چسبی جایی برای چسبیدن آفت نیست . در مورد آفت چوبخوار پسته ، چون بخشی از زمان تله گذاری در ایام عید نوروز میباشد باغدار اقدامی به تعویض صفحه چسبی نکرده و آلوده شدن باغ را در پی دارد . در ضمن صفحه چسبی در اثر گرد و خاک هوا نیز قدرت چسبندگی خود را از دست میدهد . بالا بودن قیمت صفحه چسبی نیز از عوامل عدم تعویض صفحه چسبی از سوی باغداران میباشد . در مورد آفات بزرگ همانند پروانه فری ، پروانه پس از چسبیدن روی صفحه چسبی ، شروع بحرکت روی سطح کرده و همین باعث چسبیدن پرز و پولک های بدن پروانه روی صفحه شده و قدرت جذب صفحه چسبی ، خیلی زود پایین میاید . تله ای مناسب روش شکار انبوه است که برای مدت طولانی و کمترین هزینه قابل استفاده باشد .
سوال : آیا از قدرت جذب فرمون پس از نصب و بمرور کاسته میشود ؟ و ایا از یک کپسول فرمون میتوان برای چند نسل یک آفت استفاده کرد ؟
ابتدا باید متذکر شد که قبل از زمان نصب ، بهیچ وجه فرمون از پاکت خارج نشود و پاکت در باغ رها نشود . یا در داخل همان تله گذاشته شود و یا داخل یک کیسه قرار داده شده و از باغ خارج شود . پس از نصب فرمون ، بمرور از میزان فرمونی که در فضا آزاد میشود کاسته شده و در نتیجه در هفته های اول ، حشره با قدرت بیشتری جذب فرمون شده و بمرور از قدرت جذب کاسته میشود . این قدرت جذب به نوع فرمون ، نوع لور و همینطور به مقدار فرمون تزریق شده در داخل لور بستگی دارد . معمولا هر کپسول فرمون برای یک نسل از آفت کافیست و برای نسل های بعدی باید لور یا سپتای جدید جایگزین شود .
سوال : آیا استفاده از فرمون از روشهای دیگر کنترل آفات بهتر است و آیا با استفاده از این روش میتوان سم پاشی را حذف کرد ؟
و یا اینکه روشهای تلفیقی رو توصیه میکنید ؟ سازمان جهانی غذا و کشاورزی ، کشاورزی پایدار را یک ضرورت جهانی اعلام کرده است یعنی استفاده بهینه از بذر ، آب و خاک و برای تحقق کشاورزی پایدار باید به کشاورزان آموزش های لازم در مورد تکنولوژی های جدید داده شود تا از این تکنولوژی ها آگاهی یابند و از آن در حفاظت بذر و آب و خاک استفاده کنند . یکی از این تکنولوژی های جدید استفاده از فرمون میباشد . استفاده از فرمون چه به عنوان پیش اگاهی و چه به عنوان کمک کننده در کنار سایر روشهای کنترل آفات از جمله مبارزه شیمیایی یک ضرورت میباشد . نکته این است که هیچ کدام از این روشها به تنهایی کارایی لازم را ندارد و ترجیحا بهتر است از روشهای تلفیقی استفاده شود ، تا هم نتیجه بهتر حاصل شود و همچین تاثیرات منفیه روشهای کنترل به حداقل برسد .
سوال : آیا این امکان وجود دارد که با استفاده از تله فرمونی ، حشرات باغات مجاور را به داخل باغ خودمان بکشانیم و باعث آلوده یا آلوده تر شدن باغ خود شویم ؟
این یکی از سوالاتی است که گاها حتی افسانه وار بیان شده و اکثرا از طرف کسانی که خواهان محروم ماندن کشاورزان و باغداران از این تکنولوژیه بسیار مفید و کارا ، بدون پایه و اساس علمی مطرح میشود . از چند وجه میتوان به این مقوله پرداخت . اول اینکه به این سوال که در چه مواردی میتوان از شکار انبوه استفاده کرد ، پاسخ داده شد و کارایی این روش بشدت بر روی زمان نصب ، تعداد ، محل و ارتفاع نصب و نوع تله استوار است . در روش شکار انبوه بهتر است یا باغ ایزوله باشد یا در چند هکتار کنار هم از این تکنولوژی استفاده شود و یا جمعیت آفت زیر 50 درصد آلودگی باشد و در هر باغ باید سعی شود تله ها ابتدا در حاشیه باغات و سپس در مرکز باغ نصب شود . و اما از همه مهمتر شکل عملکرد فرمون جنسی است . عملکرد یک فرمون جنسی دقیقا شبیه مغناطیس است . به این شکل که فرمونی که از کپسول فرمون آزاد میشود یک مسیر یا کانال مغناطیسی در جهت باد ایجاد میکند که شبیه قیف میباشد که هرچه به سمت تله فرمونی نزدیک تر میشود دهانه قیف تنگ تر میشود و حشره نر در داخل مسیر مغناطیسی افتاده و در این مسیر بسمت تله فرمونی کشیده میشود و هر چقدر به طرف تله فرمونی نزدیک تر شود با قدرت جذب بیشتری روبرو میشود ، لذا اگر حشره نری که در باغ مجاور قرار دارد وارد این مسیر مغناطیسی شود و وارد باغ شما شود ، هر چقدر بطرف تله نزدیک میشود ، چون به منبع اصلیه این مسیر مغناطیسی نزدیک میشود در باغ رها نشده و حتما جذب تله فرمونی میشود ، مگر اینکه در همین مسیر یا کانال مغناطیسی با حشره ماده ای بشکل تصادفی برخورد و جفتگیری کند . نهایت مسیر این حشره نر تله فرمونیه باغ شماست و از آن گریزی ندارد . مگر آنکه تله گذاریه شما صحیح نباشد .