آفت چوبخوار پسته ، مجله انجمن پسته ایران ، دکتر حسن داروغه

مجله انجمن پسته

تام کری

چوبخوار پسته (kermania pistaciella ) آفت خطرناک و پنهان  

در سال 2009 مصاحبه ای از تلویزیون کانادا پخش شد که در ان پروفسور گریس کاشف فرمون چوبخوار پسته عنوان کرد سالانه 205 میلیون تن که شامل بیش از 100 نوع سم میباشد به ارزش 30 ببلیون دلار در دنیا مصرف میگردد که در اثر آن سالانه باعث مرگ 200000 نفر میشود که از این تعداد 50% کودگان کمتر از 6 سال هستند . آفتكشها جزء ضروري دنياي كشاورزي بوده اند، گرچه تقاضا براي توليد و توزيع آفتكش كه باعث افزايش بهبود كيفيت و كارايي كشاورزي مي شود محرز است ولي احتمال بكارگيري نابجا و غير معقول بسيار زياد مي باشد. يكي از مهمترين نكات سازمان بهداشت جهاني، مسئله آفتكشها مي باشد، افزايش جمعيت و بدنبال آن افزايش مصرف مواد غذايي، بويژه محصولات كشاورزي، كشاورزان را بر آن داشته است كه ميزان محصولات خود را افزايش دهند. افزايش كشت محصولات متعاقبا افزايش مصرف سموم آفتكش را به همراه داشته است. با توجه به مشکلات افتکشها ، دنیا تلاش برای ارائه راه حل های جدید است که از جمله این راه حل ها استفاده از فرمون جنسي حشرات عليه خود آنها بي ترديد يكي از موثر ترین موضوعاتي است كه دانش گياهپزشكي و بيوتكنولوژي عصر حاضر پيگير آن است و هر چند كه از آغاز كاربرد اين تكنيك مدت زمان زيادي نگذشته است با اين حال پيشرفتهاي حاصله در اين زمينه بسيار چشمگير بوده است.در حال حاضر فرمون بيش از 2000 گونه از حشرات زيان آور شناسایی شده كه عمده آن آفات محصولات زراعی، باغات ميوه، جنگل ها،مراتع،پارك ها،محصولات انباري و حشرات بهداشتي را شامل مي شوند. اهميت بالاي اين تكنيك جديد دركنترل آفات موجب گرديد كه تله هاي فرموني به عنوان پايه آزمايش هاي مزرعه اي مطرح گردد. با اسفاده از لورها و تله هاي فرموني ، همچنين كارتها، نوارهاي رنگي و تله هاي چسبدار رنگي حاوي لور، مي توان در امر نظارت و رديابي آفات (monitoring) و يا كنترل جمعيت برخي از آفات گياهي در زير سطح زيان اقتصادي با كاربرد روشهاي شكار انبوه آفت (Mass trapping) ، اختلال در جفت گيري ((mating disruption، روش جلب وكشتار (َAttract&kill) و يا ساير روش ها بهره گرفت. در ایران با توجه به بالا رفتن هزینه های تولید و نزدیک شدن هزینه تولید با سود حاصله تولیدات کشاورزی با روشهای سنتی سود آور نیست ، باید از روشهای نوین استفاده کرد .

 بیولوژی پروانه چوبخوار پستهKermania Pistaciella Amsel 1965 ( Lep: Oinophylidae) 

پروانه چوبخوار پسته در تمام مناطق پسته کاری ایران وجود دارد و از کشور ترکیه و سوریه نیز گزارش شده است . این حشره طبق گزارش یک نسل در سال دارد که خود جای تحقیق مجدد دارد ، این حشره زمستان را بصورت لارو در داخل مغز شاخه های جوان پسته می گذراند. لاروها در اواخر بهمن تا اسفند در ایران از داخل شاخه های خارج شده و در روی سرشاخه ها شفیره می شوند . خروج پروانه ها از اواخر اسفند ماه آغاز میگردد که تا 30 روز ادامه می یابد. پروانه های نر 3-4 روز زودتر از پروانه های ماده ظاهر می شوند. پروانه های نر پس از پرواز های طولانی در اطراف درختان پسته با افراد ماده جفت گیری می کنند طول مدت جفتگیری 1-6 ساعت بوده ودر روز بین ساعت 6 تا 9 صبح انجام میگیرد حشره ماده در طول عمر خود ممکن است چند بار جفتگیری کند که در این رابطه نیاز به تحقیق هست که چند بار جفتگیری ایا در میزان تخمریزی تاثیر دارد و ایا این چند بار جفتگیری با حشره نر باکره انجام میگیرد و یا حشره نری که قبلا جفتگیری کرده و در کدام صورت در میزان تخمریزی تاثیر دارد و کلا چندین بار جفتگیری در میزان تخمریزی تاثیر دارد؟و اگر بتوان 24 تا 48 ساعت از جفتگیری حشره ماده جلوگیری بعمل آورد چه تاثری در میزان تخمریزی حشره خواهد داشت این سئوالات باید در فیزیولوژی این حشره بررسی گردد. هر حشره ماده 54-49 عدد و حد اکثر تا 100 تخم میگذارد . حشره ماده بصورت انفرادی روی سرشاخه در فرورفتگی های زیر جوانه جانبی . روی محور اصلی خوشه .دم میوه و یا دمبرگ تخمریزی می کنند .تخم ها پس از 3 روز تفریخ می شوند.لارو این حشره از مغز محور خوشه تغذیه کرده و موجب مرگ حدود 5-8 در صد میوه ها خوشه می گردد گاهی نیز تمام خوشه را در اوایل رشد آن خشکانده و باعث ریزش آن می شوند.از اواسط خرداد ماه به بعد در اثر خسارت لارو چند دانه در سر خوشه خشکیده و زرد رنگ می شوند . از مردادماه به بعد وزن دانه ها کاهش یافته و میزان ناخندانی افزایش می یابد. 

اکولوژی شیمیائی پروانه چوبخوار پسته

 در سال 1375 طرحی توسط اینجانب به موسسه تحقیقات آفات و بیماری های گیاهی آن زمان تحت عنوان برسی استفاده از حشره ماده باکره برای جذب حشره نر پیشنهاد شد که در رفسنجان به اجرا در آمد . در این طرح پیشنهاد گردیده بود از حشره ماده پروانه چوبخوار پسته به عنوان منبع طبیعی فرمون جنسی استفاده گردد و براین اساس تله های جلب کننده فرمون برای روش Monitoring به کار گرفته شد که برای این منظور 2-3 پروانه ماده باکره در تله های استوانه ای یا سینی آب در سطح باغ توصیه شده بود که در آن زمان کمک بزرگی برای باغداران بود که این خود پایه بررسی شناسائی فرمون جنسی حشره ماده پروانه چوبخوار پسته دربزرگترین ازمایشگاه شناسائی و تولید فرمون در دنیا انجامید و در سال 1987 پروژه استفاده از فرمون جنسی حشره ماده چوبخوار پسته برای کنترل این افت به دانشگاه ارائه شد و با کمک Simone fraser University ;کانادا و Immam university ترکیه و با بودجه چندین میلیونی دانشگاه به اجرا در آمد . در سال 2000 فرمون چوبخوار پسته شناسائی گردید و در رفسنجان و سیرجان و در ترکیه با استفاده از تله دلتا نتایج خوبی در جذب حشره بعمل آمد . شناسائی فرمون چویخوار پسته باعت گردید تا باغداران مشکل جمع آوری شفیره و تبدیل آن به حشره بالغ و قرار دادن حشره ماده در نمکدان و انتقال ان به باغ را نداشته باشند چون این روش عملا در سطح 400000 هکتار عملی نبود و تولید فرمون جنسی مصنوعی کمک بزرگی به باغداران در مرحله اول جهت زمان سمپاشی بوده و باغدارا با کمک استفاده از تله فرمون مصنوعی حشره ماده زمان سمپاشی را مشخص نمایند.فرمون چوبخوار پسته تنها فرمون در دنیا است که دوام 4 ماهه دارد و در داخل باغ بمدت 4 ماه میتواند همانند روز اول حشره نر را جذب نماید . این فرمون در سال 2006 با فرمول ( 2S,12Z)-2-acetoxy-12heptadecene و با شماره ُPCT/CA2006/000059 در دنیا ثبت و در سال 1387 در اداره کل ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی ثبت و دارای گواهی نامه و شماره ثبت اختراع میباشد( 55202 ) . در سال 2009 در ترکیه نیز ثبت گردید . فرمون چیست ؟ فرمون ها ترکیبات شیمیائی هستند که حشرات برای ارتباط با افراد گونه خود ترشح میکنند. فرمون ها کاملا اختصاصی عمل میکنند و هر گونه از حشرات فرمون خاص خود را برای ارتباط با افراد گونه خود ترشح میکند . حشرات انواع فرمون را از خود ترشح میکنند ولی بین انها فرمون جنسی و فرمون تجمعی در کشاورزی اهمیت زیادی دارد: فرمون جنسی فرمونی هست که معمولا حشره ماده از خود ترشح میکند تا حشره نر را جذب کند برای جفتگیری که معمولا در پروانه ها این فرمون توسط حشره ماده ترشح میشود . از این فرمون میتوان بطور مصنوعی ساخت و رفتار جفتگیری و ارتباطی حشره را دچار اخلال نمود که نتیجه نهائی ان عدم جفتگیری و در نتیجه کاهش جمعیت خواهد بود. روشهای استفاده از فرمون روشهای مختلف برای استفاده از فرمون ها در مدیریت تلفیقی حشرات زیان آور درختان میوه به کار گرفته شده اند که از بین آنها می توان به شکار ردیابی  ( Monitoring) : شکار انبوه( Mass Trapping ) : اختلال در جفتگیری ( Matting Disruption ) و جذب و کشتن( Attract & Kill ) اشاره کرد .

 Monitoring ردیابی: 

پیش آگاهی اولین قدم اصولی در یک برنامه I.P.M هست و آن هدف قرار دادن آفت در زمان درست و با روش صحیح از نظر اقتصادی برنامه کنترل آفت را کارآمدتر دشمنان طبیعی را حفظ و محیط زیست را سالم نگهدارد. استفاده از تله های ردیابی فرمونی بهترین روش میباشد که با کمک این تله ها اطلاعات زیر را باغدار بدست میاورند : • ایا حشره مورد نظر در منطقه وجود دارد • دقیقا حشره مورد نظر در کجاست • جمعیت حشره مورد نظر در منطقه تا چه حد هست و نیاز به سمپاشی هست یا نه • بیشترین حشره مورد نظر در چه زمانی در منطقه است • تعیین بهترین زمان برای سمپاشی • با گذاشتن تله طی چند سال میتوان ارزیابی از روش کنترل قبلی حشره که در سال های گذشته انجام گرفته بدست آورد.

 شکار انبوه ( Mass Trapping ) :

 در این تکنیک همانطوریکه از اسمش پیداست یکارگیری تعداد زیادی تله همراه فرمون که نتیجه آن خارج نمودن تعداد زیادی حشره نر از جمعیت حشره در باغ است . در موفقیت این روش رفتار و فیزیولوزی اهمیت دارد 

مانند : 

1- میزان فعالیت حشره نر و ماده ( بعضی از حشرات از نظر رفتاری تنبل هستند و پرواز زیادی نمیکنند مثل چوبخوار پسته مدت بسیار کوتاهی در طول روز فعال هست و تنها حشره نر هست که پرواز میکند حشره ماده اکثرا زیر برگ استراحت میکند و کلا پروانه چوبخوار پسته مدت خیلی کوتاهی در محیط هست عمر هر حشره بیشتر از 10 روز نمیباش و فعالیتش در روز از صبح ساعت 6 هست تا 10 صبح 

2-حشره ماده قدرت پرواز زیادی نداشته باشد و زیاد جابجا نشود. مثل چوبخوار پسته . 

 3-فرمون حشره دوام طولانی داشته باشد مثل فرمون چوبخوارپسته که 4 ماه دوام دارد و نیاز به تعویض فرمون در باغ تا اخر فصل نمیباشد . 

 4-تعداد نسل : حشره یک نسلی باشد مثل چوبخوار پسته 

 5-طول مدت زمان جفتگیری کوتاه باشد 

 6-تعداد و زمان تله گذاری میتواند در نتیجه تکنیک موثر باشد .

 هدف اصلی این تکنیک خارج نمودن تعداد زیادی حشره نر از محیط است که میتواند موجب امکان کاهش جفتگیری یا تاخیر در جفتگیری در نتیجه کاهش خسارت را باعث می شود. با توجه به تجارب بدست امده در ایران و در ترکیه بهترین زمان تله گذاری 25 اسفند و قبل از تعطیلات نوروز هست چون اگر در این زمان عمل تله گذاری انجام نگیرد عملا باغدار در تعطیلات نوروز تله گذاری را انجام نمیدهد و موکول میشود به 15 فروردین که بسیار دیر خواهد بود، پس چنانچه با هدف شکار انبوه استفاده از فرمون مطرح هست قبل از وارد شده و خروج حشره باغ از شفیره عمل تله گذاری انجام گیرد . نوع تله که باید استفاده شود ترجیحا تله مکفیل و یا تله دبه ای هست که باغدار میتواند برای کاهش هزینه از دبه ماست که مقداری اب و ریکا و یا روغن در داخل ان ریخته استفاده کنند . ارتفاع نصب تله 60 تا 70 سانت از سطح زمین میباشد ، 5 یا 10تله ( بستگی به الودگی باغ ) که قرار هست در باغ نصب گردد باید با فاصه های مساوی در یک هکتار پخش شود . ، تلاش شود اینکار بطور همگانی در یک منطقه انجام شود تا نتایج مطلوب تری بدست بیاد . استفاده از فرمون مثل تمام روشهای غیر شیمیایی باید در چند سال تکرار شود تا بمرور جمعیت افت کاهش یابد .

 • استفاده از سم بر علیه این افت در بهترین شرایط حتی اگر روی پیک پرواز هم سمپاشی شود نتایج ایده ال بدست نمیدهد ولی اگر باغداران اصرار در سمپاشی بر علیه این افت دارند حد اقل دو تله در هکتار در باغ نصب کنند و سم را روی پیک پرواز مصرف نمایند که حد اکثر جمعیت حشره بالغ در باغ هست . 

• • در چوبخوار پسته تحقیقاتی که در سال 1387 در 6 هکتار باغ پسته و ارزیابی 70000 خوشه انجام گرفته باین نتیجه رسیدیم گذاشتن حد اقل 5 تله در باغ در یک برنامه 5 ساله میتوان جمعیت را کاهش داد . نتایج که بعضی از باغداران بزرگ طی سالهای گذشته تاییذ این موضوع است. با توجه به بیولوژی حشره که خروج حشره در یک دوره تقریبا یک ماهه از شفیره خارج می شود چنانچه حتی با استفاده از تله فرمونی در زمان اوج پرواز سمپاشی انجام گیرد همواره تعدادی از حشرات فبل و بعد از سمپاشی جفتگیری و تخمریزی خواهند کرد و تنها راه حل کنترل افت استفاده از روشی هست که در تمام مراحل خروج حشره از شفیره بتواند روی آقت تاثیر داشته باشد. • علاوه براین از آنجاییکه چوبخوار پسته اولین آفتی هست که در اواخر اسفند و اوایل بهار ظاهر میشود و همزمان با ان بسیار از پارازیت و پرداتورها نیززمستانگذرانی را به پایان رساندن وارد باغ میشوند و در حال بالا بردن جمعیت خود هستند چنانچه در این زمان برای این افت سمپاشی شود علاوه بر اینکه تعدادی از چوبخوار را از بین میبرید تعداد زیادی از پارازیت ها و پرداتورها را از بین میبرید و باغ برای برای افات دیگر مثل پسیل پسته بی دفاع میکنید و معمولا در این شرایط باعث طغیان پسیل پسته میشوید. • چنانچه از فرمون استفاده شود علاوه بر انکه تعدادی زیاد حشره نر را از باغ جمع میکنید و خود این موضوع امکان جفتگیری را کاهش میدهد و موجب پایین امدن جمعیت میشود وجود پارازیت و پریداتور هم بعلت اینکه سمپاشی انجام نگرفته جمعیت خود را بالا برده و میتوانند در کاهش جمعیت افت نقش داشته باشند ، علاوه بر اینها استفاده از فرمون مزایای دیگری هم دارداز جمله فرمون باعث الودی خاک و اب نمیشود ( کلا الودگی محیطی ایجاد نمیکند )، روی محصولات کشاورزی باقیمانده نمیگذارد ، چنانچه به نحو درست و بموقع استفاده شود میزان مصرف سم را کاهش میدهد ، میزان محصول و کیفیت محصول و بازار پسندی محصول را افزایش میدهد ، روی گیاه استرس ایجاد نمیکند و در نهایت فقط روی افات هدف تاثیر میگذارد و روی پارازیت و پریداتورها تاثیر ندارد . 

Attract &Kill جذب و کشتن :

 در این تکنیک با کمک یک ماده جذب کننده که معمولا فرمون می باشد با یک سم تماسی که معمولا ترکیبات پیروتروئید میباشد همراه یا یک ملاط که ماده همراه و محافظ می باشد خمیری را تولید میکنند که معمولا این خمیر قبل از اغاز هر گونه فعالیت حشره روی ساقه درخت گذاشته می شود . در این تکنیک حشره نر جذب فرمون این قطرات خمیر مانند می گردد و در اثر تماس با خمیر و برخورد با سم کشنده تماسی مقداری از سم را دریافت میکند و میمیرد و یا قدرت باروری خود را از دست می دهد.اساس کار تکنیک شبیه شکار انبوه هست که هدف خارج نمودن انبوهی از حشره نر از جمعیت باغ است که نتیجه ان تاخیر انداختن و کاهش دادن امکان جفتگیری بین حشره نر و ماده می باشد. • مهمترین نکته در این تکنیک به تاخیر انداختن زمان جفتگیری هست که با خارج نمودن تعداد زیادی حشره نر از باغ این امر امکان پذیر میسازد و این عمل در روش شکار انبوه هم اتفاق می افتد . در حشراتی که چند بار جفتگیری میکنند فقط حشره نر باکره در جفتگیری اول هست که اسپرماتوفورها کامل دارد و میتوانند حشره ماده را بطور کامل بارور سازند و از نظر فیزیولوژیک پس از جفتگیری اول در بسیاری از حشرات چند جفتگیری هیچوقت اسپرماتوفر به آن اندازه اول نمیرسند ( از نظر سایز)اما این مورد کاملا همگانی نیست. حشره ماده اگر بتواند حشره نر باکره را پیدا کند و با ان چند بار جفتگیری نماید میزان تخمریزی آن افزایش میابد ولی از انجایکه در روش شکار انبوه و روش جذب کشتن همواره تعداد زیادی حشره نر از باغ خارج میگردد امکان اینکه حشره ماده چه باکره و چه جفتگیری کرده بتواند چندین بار حشره نر باکره پیدا کند و جفتگیری نماید بسیار کم میشود. • نکته حائز اهمیت دیگر در این روش ها این است اگر بنوانید 1-2 روز مانع از جفتگیری شوید میزان تخمریزی 40 تا 50 % کاهش میابد . این موضوع در مورد کرم سیب که یک حشره چند نسلی هست و چندین بار جفتگیری می نماید در دانشگاه واشنگتن ثابت گردید و مشخص شد چنانچه بتوان جفتگیری پروانه کرم سیب را 2 روز به تاخیر انداخت میزان تخمریزی 50% کاهش می یابد و تخمهای گذاشته شده 40 تا 50% غیر بارور هستند . روش جذب و کشتن Attract&kill در سال 1383 در قالب یک طرح مشترک دانشگاه Simon Fraser و موسسه گیاهپزشکی در 90 هکتار از باغات پسته سیرجان بنیاد اجرا شد که نتایج طرح توسط دانشگاه و موسسه گیاهپزشکی بسیار مثبت ارزیابی گردیده و در سال 2006 با شماره PC/CA2006/000594 با نام تجاری کرماکیل در دنیا ثبت گردید و در سال 1386 یه شماره 22415/730/59 در هیئت نظارت بر سموم در ایران ثبت گردید .

کرماکیل در سال 1387 در اداره کل ثبت شرکتها و مالکیت صنعتی با شماره 55203 ثبت و گواهی نامه ثبت اختراع گرفت و همزمان در ترکیه ثبت گردید.

 مزایای روش Attract &Kill ( جذب کشتن )

 • میزان مصرف فرمون در این روش بسیار اندک هست • امکان افزودن کایرمون ها برای افزایش کارائی فرمون در این روش امکان پذیر می باشد • موجب مرگ یا ناتوانی حشرات در اثر تماس با فرمولاسیون و در نتیجه ممانعت از تلاقی های بعدی با جنس مخالف برای جفتگیری می شود • به وسایل گران قیمت برای کاربد این روش نیاز ندارد و میتوان در هر شرایط اب و هوایی مثل باد و باران استفاده کرد • در اثر بارندگی و سایر عوامل جوی بر روی ان اثر ندارد و از بین نمیرود • با میوه در تماس نیست و بنا براین باقیمانده سم بر روی میوه ندارد چون این قطرات روی شاخه ها گذاشته میشود. • به میزان جمعیت ربطی ندارد و در هر میزان الودگی و جمعیت قابل اجراست و نتایج مطوب بذست میدهد. • به تعداد درخت ربطی ندارد و باید 120 تا 130 گرم در یک هکتار با گذاشتن 5-7 قطره روی تمام درختان مصرف شود چنانچه تعداد درخت در باغ بیش از 400 عدد است تعداد قطرات را روی هر درخت به 3-4 عدد تقلیل دهید. 

Mating Disruption اختلال در جفتگیری  :

 اساس این تکنیک استفاده از فرمون بمقدار زیاد در محیط است و گیج کردن حشره نر جهت پیدا کردن حشره ماده و اختلال در جفتگیری انها. در حالت معمولی حشره ماده از خود فرمون جنسی ترشح می کند که این فرمون توسط باد پخش و در اثر برخورد به حشره نر حشره نر را از وجود حشره ماده در محیط مطلع میسازد در این موارد حشره نر پس از دریافت فرمون در خلاف جهت باد بطرف حشره ماده به پرواز در میاد و خود را به حشره ماده می رساند و جفتگیری می کند . در تکنیک اختلال در جفتگیری میزان و غلظت فرمون در محیط بمراتب زیادتر از میزان فرمونی است که حشره ماده ترشح می کند ، این غلظت زیاد در محیط به چند شکل موجب گمراهی می شود که در اینجا مورد بحث ما نیست چون این روش با توجه باینکه یکسال با هزینه بسیار بالا در سیرجان در سطح 10 هکتار مورد ازمایش قرار گرفت ولی بعلت بادهای موسمی زمان مصرف امکان اشباه محیط نیست و فرمون به باغهای مجاور کشانده میشود. 

فرمون چوبخوار پسته و تکنیک Attract & kill تنها فرمون ثبت شده ایرانی هست و بجز این فرمون هیچ فرمونی در ایران ثبت نشده و باغداران نوجه داشته باشند تنها فرمون چوبخوار پسته شرکت Scentomos کانادا فرمون اصلی است و سایر فرمون های چوبخوار پسته تقلبی هست که وارد بازار گردید لطفا به لوگو Scentomos در موقع خرید توجه کنید.